Żywność drożeje – czas na akcję „M”, jak myślenie

24 sierpnia 2022

Autor: dr Szymon Sikorski – pełnomocnik i asystent Rektora Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie[1]

Niniejsza analiza stanowi kontynuację cyklu materiałów publikowanych na łamach newslettera Forum Ekonomicznego składającego się z 10 publikacji[2] poświęconych wydarzeniom politycznym i ich wpływowi na sytuację ekonomiczną, której jesteśmy aktywnymi uczestnikami. Materiałami źródłowymi przywoływanymi w publikacji są doniesienia mediów polskich i zagranicznych oraz komunikaty rządowe.

Artykuł składa się z 8 części prowadząc Czytelnika od analizy sytuacji polityczno-militarnej, przez ceny żywności, po zmienne warunkowane tymi cenami i dostępnością dóbr. Rachunki za żywność, które płacimy jako konsumenci, są wypadkową wielu zmiennych i mają wpływ na szereg innych składowych ukrytych w terminie gospodarka.

***

Tegoroczne XXXI Forum Ekonomiczne ogniskować się będzie wokół tematu „Europa w obliczu nowych wyzwań”[3]. Zdanie to w sposób całkowicie naturalny kieruje nasze myśli ku problematyce energetycznej: gaz ziemny, ropa, wodór, prąd itp. Oczywiście wszystkie te obszary mieszczą się w tym, jakże szerokim, horyzoncie jednak łączy je jeden wspólny element – jako „zwykli ludzie” nie mamy na nie wpływu. Niestety, decyzje w tych obszarach zapadają daleko od nas i to nie jest przenośnia. Próba zrozumienia sytuacji, w której obecnie się znajdujemy wymaga spojrzenia w przeszłość, gdyż tam znajdują się korzenie współcześnie rozgrywających się wydarzeń.

Działania USA w pierwszych miesiącach prezydentury Joe Bidena podobne były do działań administracji Baracka Obamy. Ówczesny paradygmat postępowania względem Rosji, przeszedł do historii jako „reset” i zaowocował wycofaniem się Waszyngtonu z aktywnej obecności w Europie Środkowo-Wschodniej. Działania te bardzo trafnie 27 maja 2011 roku podsumowała stacja TVN: „Stary Kontynent nigdy nie wzbudzał szczególnego zainteresowania Obamy. Po 2,5 latach kadencji można wręcz było odnieść wrażenie, że dla niego Europa kończy się na Odrze, potem jest czarna dziura, a potem Rosja”[4]. Być może ta koncyliacyjna postawa demokraty potrzebna była bo dekadzie wojny z terroryzmem, zapoczątkowanej wydarzeniami z 11 września 2001 r. Być może kierowany zobowiązaniem wynikającym z otrzymanej Pokojowej Nagrody Nobla za, jak to wyjaśniał w październiku 2009 r., portal „Bankier.pl”: „wyjątkowe starania by wzmocnić międzynarodową dyplomację i współpracę między ludźmi”[5] postanowił niczym prezydent Richard Nixon doprowadzić do odprężenia w stosunkach amerykańsko-radzieckich”[6]. Chociaż w Moskwie zmienił się model polityczny, to próba Obamy skończyła się podobnie jak próba Nixona. Wielu komentatorów łączy fakt pierwszego resetu Obamy oraz ekspektatywy włączenia Gruzji i Ukrainy do NATO, z rosyjską interwencją militarną w Gruzji. Zgoda sojuszu wyrażona została w kwietniu 2008 r. w czasie szczytu NATO w Bukareszcie, o czym w sierpniu 2018 r. pisała Rzeczpospolita[7]. Zmiana założeń polityki zagranicznej i nałożenie przez Obamę „resetu do resetu” było odpowiedzią na wydarzenia militarne w Syrii oraz udzielnie azylu politycznego dla Edwarda Snowdena – takie powody stały się kanwą analizy Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych (PISM) z sierpnia 2013 r.[8] Joe Biden – demokrata, który wygrał wybory z Donaldem Trampem postanowił jednak kontynuować twardą politykę swego poprzednika względem Chin. Jednym z powodów mogła być pogłębiająca się dysproporcja w wymianie handlowej. Jak zauważył w maju 2019 r. PISM „deficyt USA w handlu z Chinami wzrósł z 83 mld dol. w 2001r. do 420 mld dol. w 2017 r.[9] Tezę tę wydaje się potwierdzać późniejsza analiza Ośrodka Studiów Wschodnich (OSW) z listopada 2020 r.: „…wygrana Joego Bidena w wyborach prezydenckich w USA oznaczać będzie kontynuację konfrontacyjnej polityki Waszyngtonu wobec Pekinu przy jednoczesnej wyraźnej zmianie taktyki i próbie większej mobilizacji amerykańskiej sieci sojuszy w celu powstrzymywania Chin”[10]. Być może Stany gotowe były na wycofanie się z Europy, aby skoncentrować się na działaniach wobec Państwa Środka – taką tezę sformułował portal „Forsal.pl” w styczniu 2021 r.[11] Ceną za względny spokój w Europie mogła być próba zbudowania nowych relacji z Kremlem, czyli bardziej pasywna polityka polityczno-gospodarcza. Potwierdzeniem tej tezy może być zmiana stosunku administracji USA do Gazociągu Północnego. Warto przywołać fakt, że zaraz po objęciu urzędu prezydenta, Biden nie tylko stwierdził, że Nord Stream 2 stanowi zagrożenie dla Europy, ale także zapowiedział przyjrzenie się wszystkim działaniom podejmowanym przez poprzednie amerykańskie administracje w tej sprawie[12]. Co jeszcze istotniejsze, deklaracja ta wydana została po tym jak 19 stycznia 2021 roku, czyli w ostatnim dniu urzędowania prezydenta Trampa, Departament Skarbu USA, poinformował, że zarówno barka „Fortuna” układająca rurociąg, jak również jej armator KVT-RUS zostały objęte sankcjami[13]. Jednocześnie 1 lutego 2021 r. „Handelsblatt”, powołując się na wysokiej rangi pracownika administracji USA, podał, że Waszyngton jest gotowy znieść obostrzenia na Nord Stream 2 pod warunkiem, że Berlin przedstawi pakiet rozwiązań mających na celu zwiększenie poziomu bezpieczeństwa Europy Środkowej[14]. W tym wypadku daty dzienne mają istotne znaczenie. Ugodowe podejście USA do polityki zagranicznej względem Rosji zmieniło się w lutym 2022 r. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że jesteśmy oto świadkami kolejnego „resetu” na linii Waszyngton – Moskwa[15] i powrotu USA do aktywnej obecności w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Działania te, jak się wydaje, były zaskoczeniem nie tylko dla laików, lecz także dla wytrawnych polityków. Warto pamiętać, że w czasie Światowego Forum Ekonomicznego w Davos, Henry Kissinger wskazywał, że Ukraina powinna oddać Rosji część swojego terytorium[16]. Opinia ta spotkała się z bardzo szerokim negatywnym odbiorem nie tylko ze strony Ukraińców[17], ale również wielu krajów, w tym m.in. szefa MSZ Litwy Gabrieliusa Landsbergisa. W komentarzach przywoływane były porównania historyczne do Monachium[18] i polityki premiera Chamberlaina[19].

Niejednoznaczne stanowisko w sprawie relacji z Moską nadal cechuje Paryż i Berlin. Oba te kraje wykazują dalece idącą powściągliwość w działaniach, wysyłając przy tym sprzeczne sygnały, co do zakresu zaangażowania się po którejś ze stron. Nie oceniając, trzeba pamiętać, że Francja znajdująca się w 2022 r. w podwójnym roku wyborczym – wybory prezydenckie i parlamentarne nie ma interesu w angażowaniu się w odległą geograficznie wojnę. Ponadto prezydent Macron wielokrotnie udowadniał wyjątkową relację z Putinem. Jednak Francja ze względu na największy w Europie udział energetyki atomowej – sięgający 70% wytwarzanej tam energii, uważana jest za kraj samowystarczalny energetycznie. Jednak przy okazji wyborów pojawiła się nad Sekwaną dyskusja nad bezpieczeństwem energetycznym, gdyż jak wskazał w analizie ze stycznia 2022 r. „Le Monde”[20],Francja do swych elektrowni importuje 100% uranu z takich krajów jak: Kazachstan, Uzbekistan, Niger i Australia. Przy czym jeszcze w latach 80. XX wieku we Francji wydobywano ponad 3000 t. tego pierwiastka. Deklaracje przedwyborcze Macrona wskazywały na gotowość Francji do wybudowania 14 nowych reaktorów oraz kupienia przez „koncern EDF części fabryki amerykańskiego GE we francuskim Belfort”[21], o czym donosił w lutym 2022 r. portal „Business Insider”. Inaczej jest w przypadku gazu ziemnego. Jak podawał w styczniu 2020 r. portal „CIRE.pl” – „import gazu LNG w 2019 roku zwiększył się o 87%”[22], przy czym krajami w których kupowano ten gaz były w 2020 r.: Katar – 21%, Rosja – 20% oraz Stany Zjednoczone – 15%. Należy jednak znaczyć, że Paryż sukcesywnie ograniczał zakup gazu tłoczonego rurociągami z Rosji i Norwegii.

W nieco innej sytuacji są Niemcy – ograniczenie dostępu do tanich surowców, w połączeniu z kłopotami produkcyjnymi w Azji znacząco obniżają konkurencyjność niemieckiej gospodarki. Tezę tę w lipcu 2022 r. potwierdził portal „Business Insider” wskazując: „konkurencyjny eksport oparty o wykorzystanie tanich źródeł energii z Rosji, właśnie się kończy. Berlin odcięty od gazu ziemnego będzie prawdopodobnie mierzył się z recesją, a w najbliższych latach ze strukturalnymi problemami w zmianie modelu energetycznego”[23]. Trudność ta polega również na tym, że model ten budowany był od niemal 50 lat, przy czym szczególnej dynamiki nabrał po uruchomieniu Gazociągu Północnego, o czym szerzej pisałem w analizie Nord Stream – zmieniają się politycy a pomysł trwa, opublikowanej na łamach Forum Ekonomicznego[24]. Wobec realnego braku gazu wynikającego z niskich stanów magazynowych oraz ograniczeniu eksportu surowca przez Rosję, w Niemczech pojawiły się hasła „solidarności energetycznej” pojmowanej jako konieczność dzielenia się gazem, by ratować niemiecką gospodarkę. Pomysł ten zgłaszany przez szefa Europejskiej Partii Ludowej Manfreda Webera[25] w Warszawie spotkał się z brakiem akceptacji. Jak wskazywała minister klimatu i środowiska Anna Moskwa w rozmowie z „Dziennikiem Gazetą Prawną”: „priorytetem jest bezpieczeństwo energetyczne Polski”[26]. Warto pamiętać, że gdy powstawał Gazociąg Północny wielu polityków i ekspertów podnosiło, że może on stać się elementem szantażu polityczno-ekonomicznego Rosji wobec Unii Europejskiej, o czym szeroko w 2005 r. donosiły media[27]. Na nic wówczas zdały się nawet analizy wskazujące, że budowa konwencjonalnej nitki lądowej Jamał II byłaby znacznie tańsza od drogi morskiej i, że koszt Gazociągu Północnego szacowany na poziomie 5,5 mld euro uczyni z tej rury najdroższy gazociąg świata[28] budowany przy braku należytych konsultacji z krajami morza Bałtyckiego[29] czy wreszcie, że droga morska omijająca kraje nadbałtyckie, Ukrainę i Polskę jest celowym działaniem rządu rosyjskiego, o czym w grudniu 2005 r. pisał „Der Tagesspiegel”[30]. Kraje Unii nie chciały wówczas słuchać tych argumentów. Co więcej nawet w Polsce w 2015 r. politycy twierdzili, że jest to „porozumienie prywatnych firm i że nie stoją za nim rządy” – taka opinia została wygłoszona w programie w programie „Młodzież kontra”[31]. Niemcy nie posiadając gazoportu nie mają możliwości dywersyfikacyjnych, więc czyżby teraz, próbowały po raz kolejny szantażu gospodarczego, grając nutą „solidarności”?

W szczególnie trudnej sytuacji znajdują się Węgry uzależnione w całości od importu gazu i ropy z Rosji. Budapeszt lawirując w podejmowanych decyzjach istotnie znajduje się „między młotem a kowadłem”, co więcej każda z podjętych decyzji będzie zła. Poparcie sankcji oznacza odcięcie od surowców z dnia na dzień i skazanie Węgrów na biedę, zaś niepopieranie radykalnych rozwiązań oznacza wspieranie reżimu. Władze w Budapeszcie wielokrotnie i jasno komunikowały przyczyny swojego postępowania, podczas gdy inne kraje koncentrowały się na działaniach pozorowanych i piętrzyły dziwne trudności – typu brak adresu docelowego koniecznego do wysyłki hełmów o czym informował w lutym 2022 portal „Politico”[32].

Dyskusja wokół gazu, ropy i węgla powoduje przyspieszenie badań nad opracowaniem taniej i bezpiecznej technologii wykorzystania odpadów jako źródła biometanu[33] oraz wodoru we wszystkich jego kolorach[34] – tak w telegraficznym skrócie wygląda bieżąca sytuacja polityczna w Europie, która jak widać nie zależy od nas, lecz nas dotyka. Uzbrojeni w tę wiedzę, przyjrzyjmy się innemu zjawisku – dlaczego żywność drożeje.

Złote (dosłownie) łany zbóż

Wydarzenia geopolityczne zapoczątkowane atakiem Rosji na Ukrainę (24 lutego 2022 r.), prócz aspektów militarnych i politycznych wywierają również presje na rynki rolne – co boleśnie odczuwamy. Widzimy rosnące ceny artykułów spożywczych, zwłaszcza artykułów wytwarzanych ze zbóż. Nie ma w tym nic dziwnego, gdyż Ukraina przez lata była wiodącym producentem zbóż w świecie. Destabilizacja tego rynku wpływa na ceny ziarna. Blokada portów czarnomorskich oznacza dla Kijowa znaczący spadek możliwości eksportu. Pojawił się nawet pomysł, aby ukraińskie ziarno wywozić koleją i samochodami. Gotowość taką złożyło konsorcjum kolei polskich i ukraińskich[35], o czym w maju 2022 r. pisał portal „OKOpress”. Potencjał tego pomysłu krył się również w fakcie, że Polska od granicy z Ukrainą w Hrubieszowie, aż do stacji Sławków Południowy LHS posiada infrastrukturę kolejową tzw. szeroki tor, co może usprawnić transport. Wjazd do Polski towarów nie wiąże się z koniecznością zmiany wózków czy przeładunku na granicy[36]. Jednak trzeba pamiętać, że mowa o 20 mln ton. W tym samym miesiącu portal „wnp.pl/logistyka” powołując się na opinię wicepremiera, ministra rolnictwa Henryka Kowalczyka podał, że: „Polska nie ma możliwości technicznych przewozu miesięcznie 4-5 mln ton zbóż ukraińskiego ziarna, sukcesem byłby transport 1-2 mln ton zbóż”[37]. Z kolei w czerwcu, czyli miesiąc po przywołanych poprzednio publikacjach „Gazeta Wyborca Lublin” informowała, że bez koniecznej modernizacji szerokiego toru spółce PKP zajmie to rok[38]. O skali problemu na torach jeszcze w kwietniu 2022 r. czyli u samego początku kolejowej alternatywy pisał portal „Business Insider”, podając, że „na zachodniej Ukrainie nieopodal głównego kolejowego przejścia granicznego z Polską utknęło ponad 20 tys. wagonów, z których około 1100 jest wypełnionych zbożem. Ta sytuacja wywoła jeszcze większe zaburzenia w eksporcie żywności z terytorium naszego wschodniego sąsiada”[39]. W tranzyt ukraińskiego zboża do niemieckich portów zaangażowali się także niemieccy przewoźnicy. Było to jak się wydaje pokłosie wizyty w Kijowie niemieckiego ministra rolnictwa. Cem Oezdemir obiecał Ukrainie wsparcie w celu utrzymania jej rolnictwa i eksportu zboża[40], o czym w czerwcu informował portal „Made for minds”. Jeszcze w maju gotowość taką zgłosiły koleje niemieckie (DB), o czym informował portal „Business Insider”[41]. Z podobną inicjatywą wystąpili przewoźnicy kołowi, o czym w czerwcu 2022 r. informował portal „Farmer.pl”[42]. O dziwo w tym przypadku nie były słyszalne głosy ekologów, wskazujących na emisje gazów cieplarnianych. Ponadto realizacja tego pomysłu doprowadziłaby do zakorkowania dróg tranzytowych. Ostatecznie, jak 21 lipca 2022 r. informowała „Rzeczpospolita”: „Rosja, Ukraina i Turcja spotkają się w piątek, aby podpisać umowę zaproponowaną przez ONZ w celu uwolnienia eksportu zboża z oblężonych ukraińskich portów Morza Czarnego”[43].

Jednak pamiętać warto, że bezpośrednie działania militarne prowadzone są w regionach przemysłowych, a nie rolniczych. Dodatkowym bodźcem stały się doniesienia o celowym niszczeniu przez wojska rosyjskie maszyn i urządzeń rolniczych, o czym w maju 2022 r. donosił m.in. „Tygodnik Poradnik Rolniczy”[44]. Wielu analityków wskazywało na możliwy głód w Egipcie[45] i innych krajach Afryki Północnej spowodowany niedoborem ukraińskiego zboża, o czym już od marca 2022 r. informowały m.in.: „Farmer.pl”, „Forsal.pl”[46], „Hurgada24.pl”[47]„Portal Polskiego Radia SA”[48]. W reakcji na te prognozy rządy kilku krajów wprowadziły zakaz eksportu zboża – na taki krok zdecydowały się m.in. Indie. Lecz lista krajów, które wprowadziły obostrzenia jest znacznie dłuższa, co za portalem „Forsal.pl” z maja 2022 r. przedstawia poniższa tabela.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że szczególnie w przypadku Indii, decyzja ta miała znaczący wpływ na ceny pszenicy, gdyż kraj ten z roczną produkcją na poziomie około 100 mln ton był drugim po Chinach światowym producentem tego zboża[50].W tym kontekście warto przywołać informację jaką w styczniu 2022 r., czyli na dwa miesiące przed wojną, podał portal „Farmer.pl”: „29 grudnia 2021 roku na stronie internetowej jednej z poczytnych gazet ukazał się artykuł pt. „Chiny skupiły połowę zbóż świata. To dlatego żywność jest droga”. Napisano w nim, że „Chiny zwiększają zakupy podstawowych produktów żywnościowych, przechowując miliony ton ryżu, kukurydzy i zbóż w państwowej rezerwie, której wielkość przekracza łącznie rezerwy wszystkich innych krajów świata”[51]. Działania te przyczyniły do wzrostu cen pszenicy na światowych rynkach.

Na podstawie tych danych uwidacznia się fakt, że od 16 maja 2022 r. cena pszenicy sukcesywnie spada, co może oznaczać uspokojenie na rynku tego podstawowego zboża konsumpcyjnego. Być może fakt ten porywa się ze wspomnianymi deklaracjami frachtu ukraińskiego ziarna do Europy. Jednak jego maksymalna cena w okresie dwóch lat zwiększyła się odpowiednio o 28,27% r/r oraz o 52,92% w porównaniu 2022/2020. Podobna presja, choć cenowo niższa, obserwowana była na rynku kukurydzy. Wychodząc z poziomu 1143 zł/t (4 stycznia 2022 r.) wartość szczytową 1817 zł/t zanotowano 3 marca 2022 r., następnie systematycznie obniżając tę cenę do poziomu 1685 zł/t (27 lipca 2022 r.)[53]. Natomiast bardzo ciekawe zjawisko miało miejsce na rynku rzepaku. Wychodząc z poziomu 3605 zł/t (4 stycznia 2022 r.), apogeum wartości na poziomie 4952 zł/t zanotowano (21 kwietnia 2022 r.), by zniżkując osiągnąć wartość 3173 zł/t (27 lipca 2022 r.). Mamy zatem do czynienia z sytuacją, że cena w dniu 27 lipca była niższą o 432 zł, czyli 11,98% na tonie w porównaniu z 4 stycznia, czyli stanem sprzed wojny[54]. Wydawać się może, że nagły wzrost ceny rzepaku spowodowany był popularnością tej rośliny jako komponentu biopaliw. Jest to alternatywa względem ropy, której Rosja w 2021 r. była drugim na świecie po USA eksporterem, z produkcją na poziomie 10112 tys. baryłek dziennie, jak podawał w maju 2022 r. portal „Inzynieria.com”[55]. Jednak jak wskazywała analiza Ośrodka Studiów Wschodnich w czerwca 2022 r.: „Departament Energii USA (DOE) prognozuje, że wydobycie ropy i kondensatu gazowego w Rosji spadnie z 11,3 mln baryłek dziennie (b/d) w I kwartale 2022 r. do 9,3 mln b/d w IV kwartale 2023 r”[56]. Drugim powodem wysokich cen rzepaku mogła być panika wskazująca, że wojna na Ukrainie spowoduje niedobory oleju słonecznikowego, o czym w maju 2022 r. informował portal „AgroNews.com.pl”[57].

Działania wojenne trwają nadal, przy czym w lipcu 2022 r. weszły w inną fazę, którą można nazwać stanem wojennego gnicia, jak tę fazę wojny w maju 2022 r. określiła „Krytyka polityczna”. Inaczej mówiąc, ta wojna na wyniszczenie[58] może być długa i podobna do konfliktu koreańskiego, co zaznaczył Marek Budzisz, ekspert ds. wschodnich, Strategy&Future w rozmowie z portalem „Polskie Radio24.pl” opublikowanej w lipcu 2022 r.[59]. Ten długi konflikt będzie powodował dalszy wzrost cen żywności, dlatego ten akapit nosi tytuł „złote (dosłownie) łany zbóż”.

Rosnąca inflacja

Ceny żywności są jedną ze składowych wpływających na wysokość inflacji i odwrotnie spadek wartości i siły nabywczej pieniądza napędza spiralę wzrostu cen. Przerzucanie jednak całej odpowiedzialności za rachunki jakie płacimy za żywność na wydarzenia polityczne stanowi zbyt daleko idące uproszczenie. Jednak powinniśmy uświadomić sobie, że obecna wojna przyszła w najgorszym z możliwych okresów. Po dwóch latach zmagania się pandemią i licznymi restrykcjami, rok 2022 rozpoczynał się od stabilizacji nastrojów. Wprowadzane przez kolejne rządy lockdown’y, mające m.in. na celu utrzymanie miejsc pracy, wiązały się z podejmowaniem wielu niestandardowych działań ekonomicznych. Czy były one właściwe? – za wcześnie jeszcze oceniać, pozostaje jednak faktem, że przyczyniły się one do utrzymania miejsc pracy, co oznacza utrzymanie dochodów społeczeństwa. Z drugiej zaś strony spowodowały poluzowanie polityki monetarnej i wzrost roszczeń społecznych. Podawanie wysokości inflacji w procentach nie wydaje się uzasadnione, gdyż ta często się zmienia – i ma tendencję wzrostową.

Wzrost cen nośników i surowców energetycznych, co poddane zostało przeze mnie osobnej analizie w materiale Skąd te czarne rekordy opublikowanej na łamach newslettera Forum Ekonomicznego[60] w styczniu 2022 r., czyli przed wojną, wskazywał na bardzo znaczący wzrost ceny gazu w Polsce o 941%[61], presji na ceny węgla, zagrożenia jego dostępności oraz wzrostu cen nawozów sztucznych i środków ochrony roślin. Przy czym skutki tych ostatnich wzrostów i niedoborów odczujemy dopiero jesienią i w roku 2023, gdy zaczniemy konsumować tegoroczne zbiory. W pierwszym kwartale br. w obrocie znajdowały się dobra wytworzone w 2021 r. Wyjątkiem od tej zasady może być produkcja zwierzęca zużywająca na bieżąco tegoroczne płody rolne. Generalnie na wzrost cen wpływały koszty energii i transportu. Patrząc z szerszej perspektywy nie można wskazywać, że za obecne ceny odpowiada jedynie „putinflacja”[62], gdyż do wzrostu wydatków na cele żywnościowe przyczyniło się wiele innych czynników w tym, spóźnione zdaniem niektórych ekspertów, decyzje Rady Polityki Pieniężnej[63], co poddał analizie „Forbes” w czerwcu 2022 r. Zresztą zdania Polaków w tej materii są podzielone na co wskazał „Dziennik Gazeta Prawna”, podając w lipcu 2022 r., że za wzrost cen odpowiada polityka rządu (33,7%) i wzrost cen energii i paliw powodowany wojną (33,3%)[64]. Rosnące oczekiwania płacowe w kluczowych sektorach oraz kolejne tarcze być może łagodzą krótkotrwale skutki wzrostu cen – jak jest w przypadku węgla – ale nie zwiększają jego dostępności na składach. Należy jednak pamiętać, że w 2022 r., w polskich realiach, zwiększenie wydobycia o 1 mln ton węgla wymaga poniesienia nakładów około 500 mln zł oraz czasu około 18 miesięcy, zaznaczył Maciej Małecki, wiceminister aktywów państwowych w lipcu 2022 r. na antenie Radia Maryja[65]. Nadmierny interwencjonizm państwa może negatywnie wpłynąć na finanse, co podkreślał w lipcu 2022 r. m.in. portal „bezprawnik”[66].

PMI w dół

Wzrost cen, inflacja, przerwane łańcuchy dostaw, i wojna – to wszystko wpływa na nastroje w biznesie, czyli PMI (ang. Purchasing Managers Indeks). Wskaźnik ten, który przez ostatnie dwa lata kształtował się powyżej 50 pkt., w maju i czerwcu spadł poniżej tej wartości – odpowiednio do 48,5 w maju i 44,4 w czerwcu 2022 r[67]. Trudno się nie zgodzić z opiniami analityków „Forsal.pl” z lipca 2022 r. wskazujących, że tak źle nie było od 25 miesięcy[68]. PMI odnosi się m.in. do nastrojów i faktycznie są one złe. Trudno się jednak temu dziwić: niepewność inwestycyjna rośnie, wydłuża się okres oczekiwania na towary importowane z innych rynków, za naszą wschodnią granicą trwa wojna, media co rusz donoszą o aktach barbarzyństwa. Warto pamiętać, że Polacy w największym stopniu w Europie ponoszą koszty pomocy humanitarnej, nie tylko ofiarując żywność i leki, ale także dając schronienie uchodźcom wojennym. Trzeba też podkreślić, że koszty te Polska ponosi samodzielnie nie otrzymując pomocy unijnej, o czym w kwietniu 2022 r. informowała „Rzeczpospolita”[69] oraz inne portale PAP[70] (maj 2022 r.), „Polskie Radio 24.pl”[71] Tymczasem wydatki sięgają wielu miliardów euro, na które składa się transport, utrzymanie i leczenie blisko 4,6 mln Ukraińców, którzy według danych Straży Granicznej przybyli do Polski, o czym 11 lipca informował portal „Forsal.pl”[72]. W tym kontekście zdziwienie budzić może wypowiedź kanclerza Olafa Scholza jaką przedstawił w Wilnie: „nikt nie realizuje dostaw na taką skalę, jak Niemcy”[73], o czym w lipcu 2022 r. informował portal „niezależna”. Ciekawym zjawiskiem, które powinno być poddane osobnym analizom, pozostaje związek między doniesieniami niemieckich serwisów prasowych podkreślających na każdym kroku sukcesy armii ukraińskiej, a tonowaniem nastrojów społecznych w Europie. Na kanwie przywołanej już analizy o uzależnieniu rozwoju niemieckiej gospodarki od tanich surowców z Rosji, stałe informacje o zwycięstwach mogą budować przekonanie, że skoro Ukraińcy tak świetnie radzą sobie bez nas (lub dzięki doczasowej pomocy) to może nie warto im nadmiernie pomagać, co może być źle odebrane na Kremlu, z którym skazani jesteśmy na współpracę. To warto będzie zbadać na kilka lat.

Najniższe bezrobocie od 32 lat

By móc kupować wszelkie dobra, w tym także jedzenie, potrzebne są nam pieniądze – czyli praca. Jednym z czynników obrazujących stan gospodarki i mającym wpływ na inflację i poziom cen jest stopa bezrobocia. Według danych GUS w czerwcu 2022 r. stopa rejestrowanego bezrobocia wyniosła w Polsce 4,9%, przy spadku o 0,2% w stosunku do maja br.[74]. Zdaniem analityków portalu „BusienssInsider” z lipca 2022 r. oznaczało to najniższy poziom bezrobocia od 32 lat[75]. Patrząc szerzej, jak podał portal „300GOSPODARKA” powołując się na Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej: „z najnowszych danych Eurostatu o wynika, że Polska jest krajem o jednym z najniższych wskaźników bezrobocia w UE. Stopa bezrobocia w Polsce, liczona wg definicji przyjętej przez Eurostat, wyniosła w maju 2022 roku 2,7 proc., wobec 6,1 proc. w Unii Europejskiej i 6,6 proc. w krajach strefy euro. Tym samym Polska zajęła drugie, po Czechach (2,5%.) miejsce pod względem najniższej stopy bezrobocia w UE”[76]. Z czerwcowych danych portalu „Money.pl” podanych za miesiąc maj wynika że „porównując poziom bezrobocia w maju 2022 r. do stanu z końca lutego 2020 r., czyli przed epidemią COVID-19, liczba zarejestrowanych bezrobotnych spadła o około 67,9 tys. osób (o 7,4%), a stopa bezrobocia rejestrowanego była o 0,4 punktu procentowego niższa niż w końcu lutego 2020 r.”[77]. Można zatem powiedzieć, że pod tym względem nadrobiliśmy stracony przez pandemię czas.

PKB w górę

W poprzednich analizach publikowanych na łamach newslettera Forum Ekonomicznego wskazywałem, że pomimo licznych zawirowań, główne agencje ratingowe systematycznie dokonywały korekt projekcji polskiego PKB. W czerwcu 2022 r. portal „wpn.pl” wskazywał, że „agencja ratingowa Fitch podwyższyła prognozę wzrostu PKB Polski w 2022 r. do 5,2% (z 3,3%), a na 2023 r. obniżyła do 3,0% (z 3,3%). Fitch spodziewa się głównej stopy NBP na poziomie 7,0% na koniec br. i 6,5% na koniec 2023 r., przy inflacji odpowiednio: 11,0 i 7,5%”[78]. W niecały miesiąc później, w lipcu 2022 r., jak podało Ministerstwo Finansów, ta sama agencja dokonała kolejnej korekty: „agencja ratingowa Fitch ogłosiła decyzję o utrzymaniu oceny ratingowej Polski na poziomie A-/F1 odpowiednio dla długo- i krótkoterminowych zobowiązań w walucie zagranicznej oraz A-/F1 odpowiednio dla długo- i krótkoterminowych zobowiązań w walucie krajowej. Perspektywa ratingu pozostaje na poziomie stabilnym. Fitch przewiduje 5,5% wzrost gospodarczy dla Polski w roku 2022, a w latach 2023-2024 średnio na poziomie 2,3%. Jest to związane z ryzykiem wystąpienia recesji u kluczowych partnerów handlowych wynikającej z trudnej sytuacji na rynku energii oraz z wciąż niewypłaconymi środkami z KPO”[79]. Przy tej okazji warto pamiętać, że Krajowy Plan Odbudowy opracowany został jako program mający pomóc polskiej gospodarce wyjść ze spowolnienia covidowego w wielu obszarach, choćby w polityce bezpieczeństwa energetycznego, czy celach klimatycznych, jest nieprzystający do bieżących wydarzeń polityczno-ekonomicznych. Pozostając przy prognozach dotyczących PKB warto wskazać, że również Komisja Europejska dokonała korekty swoich planów, o czym informował w lipcu 2022 r. portal „KE podwyższyła w czwartek prognozę wzrostu PKB Polski w 2022 r. z 3,7%. do 5,2%. Jednocześnie w swoich letnich prognozach gospodarczych dla krajów unijnych KE obniżyła prognozę wzrostu PKB Polski w 2023 r. z 3% do 1,5%. Unijni urzędnicy podwyższyli prognozy dla inflacji w Polsce. Obecnie szacują, że w 2022 r. wyniesie 12,2%., a w 2023 r. 9%. Tymczasem jeszcze w maju KE szacowała, że inflacja w Polsce w 2022 r. wyniesie 11,6 proc., a w 2023 r. spadnie do 7,3 proc.”[80]. Wzrost zatrudnienia przełożył się na poprawę prognoz makroekonomicznych. Wątek analizy szerszego stanu polskiej gospodarki, jako kraju frontowego NATO i UE warto odłożyć jeszcze w czasie, do momentu publikacji wyników gospodarczych za III kwartał, gdyż wówczas będziemy dysponować pełniejszymi danymi z okresu wojny.

Wzrost cen żywności per capita

Niezaprzeczalnie ceny podstawowych produktów spożywczych rosną. Odpowiedzią na ten stan stają się kolejne działania rządu. Jak 4 lutego 2022 r., czyli na dwa tygodnie przed wojną wyjaśniał portal „Infor”: „obniżenie stawki VAT na żywność (z 5% do 0%) w okresie od 1 lutego do 31 lipca 2022 r. zawiera ustawa z dnia 13 stycznia 2022 r. o zmianie ustawy o podatku od towarów i usług – opublikowana w Dzienniku Ustaw z 27 stycznia 2022 r. Obniżka ta dotyczy towarów spożywczych wymienionych w poz. 1–18 załącznika nr 10 do ustawy o VAT, innych niż klasyfikowane według Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług w grupowaniu usługi związane z wyżywieniem (PKWiU 56)”[81].Według szacunków premiera miało to przynieść oszczędność wydatków dla rodziny sięgającą 45 zł. miesięcznie, o czym w styczniu informowała „Gazeta Wyborcza”[82]. Przy czym tzw. II tarcza antyinflacyjna nie oznaczała nakazu obniżania cen kosztem zmiany marży naliczanej przez sprzedawcę. Co więcej zdarzały się przypadki, że właściciele sklepów jeszcze w grudniu 2021 r. i styczniu 2022 r. celowo zawyżali ceny, by ich redukcja o 5% oznaczała powrót do poprzedniego poziomu. Pojawiły nawet zarzuty pod adresem wielkich sieci handlowych, wskazujące na korelację między ceną produktów, a dniem wprowadzenia II tarczy[83]. Ukróceniu tej praktyki miały służyć kontrole pracowników UOKiK, o których w marcu pisał „Fakt”[84]. Pozostając jeszcze przy tym zagadnieniu warto wskazać, że jak w lipcu 2022 r. podała „Rzeczpospolita”, rząd prowadzi prace nad przedłużeniem tej tarczy o kolejne 6 miesięcy[85]. Podobne działania podjęte zostały na rynku paliw, mających największy udział w kształtowaniu ceny. Zdecydowano obniżyć podatek VAT na paliwa z 23 do poziomu 8%. Odbyło się to za zgodą KE. Według planów ta stawka miała obowiązywać do 31 lipca 2022 r., przy czym planowane jest przedłużenie tej stawki, o czym w czerwcu informował „AutoŚwiat”[86]. Na czas wakacji PKN Orlen zdecydował o dalszej redukcji cen wprowadzając program lojalnościowy i limity zakupów, o czym w czerwcu informował portal „Moto.pl”[87]. Podobnie, jak w przypadku cen żywności, pojawiły się przypadki samowolnego zawyżania cen paliw, szczególnie w pierwszych dniach wojny. Spotkało się to jednak z reakcją Orlenu, zapowiadając kontrole, wymawianie umów franczyzy, a także kierowanie spraw na drogę sądową. Działania kontrolne koncernu spowodowały m.in. obniżenie ceny paliwa na jednej ze stacji pod Łodzią, o czym 25 lutego 2022 r czyli w pierwszym dniu wojny informował „Onet”[88].

Kończąc ten wątek przytoczyć należy zestawienie szacunkowego wpływu inflacji mierzonej wzrostem cen na osobę w 2022 r., którą w maju br. opublikował portal „Infor”. Dane te przedstawia poniższa tabela.

Nikłym pocieszeniem okazuje się fakt, że dla Polaka wpływ inflacji na cenę żywności w naszym kraju będzie najniższy spośród krajów poddanych analizie. Niestety, nadal jesteśmy stosunkowo biedni, stąd wydatki na żywność w 2019 r. stanowiły najwięcej, bo aż 16,9% naszych budżetów domowych. Nie wydaje się, aby sytuacja w najbliższych miesiącach miała się poprawić.

Skąd zatem w tytule zachęta „czas na akcję „M”, jak myślenie”? Okazuje się, że niebagatelny wpływ na cenę żywności ma poziom jej marnotrawstwa. Temat ten został szeroko przeze mnie omówiony w materiale „Woda cenniejsza niż ropa”[90], do lektury którego zachęcam. Z tej analizy warto przypomnieć, że „w Polsce w każdej sekundzie do kosza trafia 150 kg żywności[91], czyli rocznie marnujemy prawie 5 mln ton żywności (4.840.946 kg). O ile byłaby ona tańsza gdybyśmy jej nie marnowali?

Ilość cukru w cukrze

Być może niektórzy z nas pamiętają zakrojone na szeroką skalę badania prowadzone w filmie „Poszukiwany, poszukiwana” nad zawartością cukru w cukrze. Widzimy zatem, że sprawa limitu sprzedaży/zakupu cukru ma długą historię. Obecne braki i ograniczenia dostępności cukru wprowadzone m.in. przez sieci: Biedronka, Lidl, Aldi czy Netto[92] są zastanawiające, gdyż łatwo można było przewidzieć, że w okresach wakacyjnych konsumenci w Polsce robią soki i inne przetwory, do których zużywają cukier. Także argument dotyczący spożywania cukru przez 4,6 mln Ukraińców przebywających w Polsce jest łatwy do obalenia – przybyli już w lutym i ani wówczas, ani w kolejnych miesiącach nie odnotowano kłopotów aprowizacyjnych. Trudno ocenić w jakiej mierze limity zakupu kształtują cenę na styku krzywej podaży i popytu. Być może reglamentacja ma na celu maksymalizację zysków, bo nie wydaje się by mogło go brakować. Z informacji opublikowanej w lutym 2022 r. przez „Rzeczpospolitą” wynika, że: „ponad 2,3 mln ton sięgnęła produkcja cukru w czasie właśnie zakończonej kampanii cukrowniczej 2021/22. To najlepszy wynik od lat”[93]. Co więcej, w Niemczech w sklepach wielkopowierzchniowych cukru jest pod dostatkiem, jak przekonywał w 26 lipca 2022 r. (czyli w szczycie doczasowej cukrowej górki) portal „Onet”: „za kilogram cukru za naszą zachodnią granicą należy zapłacić 79 centów, czyli ok. 3,75 zł. Ta cena może szokować Polaków, bowiem u nas ten sam produkt kosztuje od 3,22 zł do 7 zł”[94]. Zatem, jak wskazał sam portal, można w Polsce nabyć cukier także po 3,22, a niekoniecznie po 7 zł. Z kolei portal „Business Insider” powołując się na analizy „Hiper-Com Poland i UCE RESEARCH wykonane na podstawie cen w ponad 15 tys. sklepów należących do 33 sieci stwierdził, że cukier najszybciej drożeje w województwach przygranicznych. Zagregowane dane z uwzględnieniem województw przedstawia poniższa tabela.

Być może wzrost cen w regionach przygranicznych powodowany jest chęcią ochrony asortymentu przed wykupem towaru przez cudzoziemców, jak to miało miejsce w przypadku paliw, gdy Niemcy przyjeżdżali do Polski by nabywać je niemal hurtowo, o czym w styczniu 2022 r. donosił „Fakt”, powołując się na gazetę „Bild”[96]. Proceder ten miał ogromną skalę, co destabilizowało polski rynek paliw, i powodowało kłopoty z płynnością finansową właścicieli stacji benzynowych po zachodniej stronie Odry, o czym donosiły portale w lutym i marcu 2022 r[97]. Tych „turystów” nie odstraszało nawet cło, czy kary nakładane przez polskie i niemieckie służby celne[98].W tym kontekście warto przypomnieć postać ministra rolnictwa i gospodarki żywnościowej w latach 1991 – 1993 Gabriela Janowskiego, który w teatralny sposób walczył ze sprzedażą polskich zakładów cukrowych[99]. Z dzisiejszej perspektywy okazało się, że zlekceważenie tego ostrzeżenia spowodowało utratę instrumentów wpływu na ten ważny sektor gospodarki.

Jest jeszcze jeden aspekt wahań cen cukru. Być może działanie to można określić jako pobudzanie histerii masowego konsumenta, czyli zaplanowane działanie mające na celu wywołanie określonego zachowania dużych grup społecznych. Akcję taką przeprowadzono w apogeum pandemii 2020 r., gdy w Niemczech nagle zabrakło papieru toaletowego, który trudno jest przecież uznać za produkt warunkujący przeżycie. W październiku 2020 r. portal „Wirtualne kosmetyki” powołując się na dane Federalnego Urzędu Statystycznego podał, że „od 12 do 17 października sprzedaż papieru toaletowego wzrosła o 89,9% w porównaniu z okresem sprzed pandemii (sierpień 2019 – styczeń 2020)”[100]. Papieru nie brakło, tylko trzeba było za niego chwilowo więcej zapłać.

Jednakże, jak się okazuje, w Polsce brakuje nie tylko cukru. 28 lipca 2022 r., czyli w przeddzień zakończenia kwerendy do niniejszej publikacji, pojawiły się informacje, że w sklepach zaczyna brakować octu, o czym donosiły portale, wskazując, że ocet to nowy cukier[101]. Doskonałym podsumowaniem sytuacji niech będzie tytuł artykułu z portalu „wyborcza.biz” z 28 lipca 2022 r.: „Jak się nakręca panika w sklepach? Najpierw brakowało cukru, teraz octu. Sami dajemy się robić w trąbę”[102].

Wychodząc od uwarunkowań geopolitycznych, które mają wpływ na rynki nośników energii, wyniki ekonomiczne, przeszliśmy do analizy ich wpływu na ceny żywności. 60% niszczonej żywności jest naszą zasługą, zatem zanim zaczniemy liczyć na polityków, jak zawsze liczmy na siebie. I w tym aspekcie, jak zawsze zachęcam do samodzielnej refleksji, bo nadszedł czas na akcję „M”, jak myślenie.

Autor składa podziękowania na ręce prof. Józefa Bieńka (URK) za okazaną pomoc.

[1]Dr Szymon Sikorski, pełnomocnik i asystent rektora Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, absolwent studiów MBA, analityk, politolog, historyk, dziennikarz. Ekspert Platformy Przemysłu Przyszłości, członek Rady Naukowej Polskiego Klubu Ekologicznego – Kraków oraz krakowskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego.

[2] Sz. Sikorski, Polska gospodarka w roku pandemii, „Forum Ekonomiczne” 2021, http://www.forum-ekonomiczne.pl/polska-gospodarka-w-roku-pandemii/;

Sz. Sikorski, Nord Stream – zmieniają się politycy a pomysł trwa, „Forum Ekonomiczne” 2021, http://www.forum-ekonomiczne.pl/nord-stream-zmieniaja-sie-politycy-a-pomysl-trwa/;

Sz. Sikorski, Energetyka i klimat w roku pandemii, raport naukowo-badawczy, „Forum Ekonomiczne” 2021, http://www.forum-ekonomiczne.pl/energetyka-i-klimat-w-roku-pandemii/;

Sz. Sikorski, Drugi kwartał pod znakiem wzrostów, czy najgorsze mamy już za sobą?, „Forum Ekonomiczne” 2021, https://archiwum.forum-ekonomiczne.pl/drugi-kwartal-pod-znakiem-wzrostow-czy-najgorsze-mamy-juz-za-soba/?_sf_s=sikorski;

Sz. Sikorski, Czy światowa gospodarka nadrobi stracony czas? Nowe ratingi
z początku 2021 roku korzystane dla Polski, „Forum Ekonomiczne” 2021, http://www.forum-ekonomiczne.pl/wp-content/uploads/2021/05/NOWE-ratingi-6-V-2021.pdf;

Sz. Sikorski, Wydaje się być nieźle, a może nawet i obiecująco, „Forum Ekonomiczne” 2022, https://www.forum-ekonomiczne.pl/publication/analiza-wydaje-sie-byc-niezle-a-moze-nawet-i-obiecujaco/;

Sz. Sikorski, Inflacja skąd te czarne rekordy?, „Forum Ekonomiczne” 2022,https://www.forum-ekonomiczne.pl/publication/inflacja-skad-te-czarne-rekordy/;

Sz. Sikorski, Fukushima – „cezura” czy fakt statystyczny?, „Forum Ekonomiczne” 2022, https://www.forum-ekonomiczne.pl/fukushima-cezura-czy-fakt-statystyczny/;

S. Tabor, Sz. Sikorski, Odpady – wyzwanie czy czysty zysk?, „Forum Ekonomiczne” 2022, https://www.forum-ekonomiczne.pl/odpady-wyzwanie-czy-czysty-zysk/;

S. Sikorski, Woda cenniejsza niż ropa, „Forum Ekonomiczne” 2022, https://www.forum-ekonomiczne.pl/woda-cenniejsza-niz-ropa/

[3]https://www.forum-ekonomiczne.pl/, data pobrania 28 VII 2022 r., data pobrania 29 VII 2022 r.

[4]https://tvn24.pl/swiat/reset-obamy-rosja-zyskuje-a-kto-traci-ra172307-3526697, data pobrania 29 VII 2022 r.

[5]https://www.bankier.pl/wiadomosc/Pokojowy-Nobel-dla-Baracka-Obamy-2029797.html, data pobrania 29 VII 2022 r.

[6]L. Pastusiak, Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Warszawa 1999, s. 833.

[7]https://www.rp.pl/polityka/art1809951-10-lat-temu-zaczela-sie-wojna-w-gruzji, data pobrania 29 VII 2022 r.

[8]https://pism.pl/konferencje/Ostateczny_koniec_resetu__Komentarz_Piotra_Ko_ci_skiego_do_stosunk_w_ameryka_sko_rosyjskich_w_kontek_cie_sprawy_Edwarda_Snowdena, data pobrania 29 VII 2022 r.

[9]https://pism.pl/publikacje/USA_wobec_reformy_WTO___zatrzyma__Chiny, data pobrania 29 VII 2022 r.

[10]https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2020-11-13/polityka-bidena-wobec-chin-perspektywy-dialogu, data pobrania 29 VII 2022 r.

[11]https://forsal.pl/swiat/usa/artykuly/8073465,polityczna-strategia-bidena-presja-na-chiny-i-reset-z-europa.html, data pobrania 29 VII 2022 r.

[12]https://www.money.pl/gospodarka/nord-stream-2-joe-biden-uwaza-gazociag-za-zla-inwestycje-dla-europy-6601482332887936a.html, data pobrania 29 VII 2022 r.

[13]https://www.money.pl/gospodarka/nord-stream-2-usa-wprowadzaja-sankcje-na-gazociag-6598955102780384a.html, data pobrania 29 VII 2022 r.

[14]M. Koch, K. Stratmann, Nord Stream 2:USA stellen Deutschland Bedingungen für Sanktionserlass, https://www.handelsblatt.com/politik/deutschland/transatlantischer-konflikt-nord-stream-2-usa-stellen-deutschland-bedingungen-fuer-sanktionserlass/26872184.html, data pobrania 29 VII 2022 r.

[15]https://pism.pl/publikacje/Perspektywy_stosunkow_amerykanskorosyjskich_podczas_kadencji_Joe_Bidena_, data pobrania 29 VII 2022 r.

[16]https://wiadomosci.radiozet.pl/Swiat/Szokujace-slowa-Kissingera.-Ukraina-powinna-oddac-Rosji-czesc-terytorium, data pobrania 29 VII 2022 r.

[17]https://niezalezna.pl/444009-zelenski-skrytykowal-kissingera-i-wystapienia-z-davos, data pobrania 29 VII 2022 r.

[18]https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/swiat/artykuly/8426267,kissinger-rosja-ukraina-davos-reakcja-zelesnki.html, data pobrania 29 VII 2022 r.

[19]https://responsiblestatecraft.org/2022/01/25/munich-is-a-lost-opportunity-to-rewrite-the-wrong-lessons-of-appeasement/, data pobrania 29 VII 2022 r.

[20]https://www.lemonde.fr/les-decodeurs/article/2022/01/24/l-independance-energetique-de-la-france-grace-au-nucleaire-un-tour-de-passe-passe-statistique-et-100-d-importation_6110781_4355770.html, data pobrania 29 VII 2022 r.

[21]https://businessinsider.com.pl/technologie/francuski-renesans-atomowy-macron-zapowiedzial-budowe-14-nowych-reaktorow/thcy692, data pobrania 29 VII 2022 r.

[22]https://www.cire.pl/artykuly/serwis-informacyjny-cire-24/154887-francja-zwieksza-import-gazu-lng,-ceny-surowca-w-2020-roku-beda-spadac, data pobrania 29 VII 2022 r.

[23]https://businessinsider.com.pl/gospodarka/model-gospodarczy-niemiec-sie-konczy-trwal-blisko-pol-wieku/3p3hegc, data pobrania 29 VII 2022 r.

[24]http://www.forum-ekonomiczne.pl/nord-stream-zmieniaja-sie-politycy-a-pomysl-trwa/, data pobrania 29 VII 2022 r.

[25]https://dorzeczy.pl/swiat/321133/berlin-zmusi-kraje-ue-do-dzielenia-sie-gazem.html, data pobrania 29 VII 2022 r.

[26] https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/kraj/artykuly/8500311,moskwa-anna-bezpieczenstwo-energetyczne-polski-unijna-solidarnosc.html

[27]Szerzej:

A. Rinke, M. Ziener, Keine Politik über die Köpfe anderer, „Handelsblatt” 26 VII 2005, data pobrania 29 VII 2022 r..;

Ul, Köhler lobt in Warschau Qualität der Beziehungen, „Frankfurter Allgemeine Zeitung” 31 VIII 2005, data pobrania 29 VII 2022 r.;

AFP/DPA, Köhler plädiert in Polen für Offenheit, „die tageszeitung” 31 VIII 2005, data pobrania 29 VII 2022 r.;

A. Boecker, Einigung über Pipeline-Bau, „Süddeutsche Zeitung” 1 IX 2005, data pobrania 29 VII 2022 r.;

R. Köppel, Deutschlands Interessen, „Die Welt” 5 IX 2005, data pobrania 29 VII 2022 r.;

G. Gnauck, Polen fühlt sich wieder einmal übergangen, „Die Welt” 7 IX 2005, data pobrania 29 VII 2022 r.

Ch. von Marschall, Pakt mit Putin „Der Tagesspiegel” 9 IX 2005, data pobrania 29 VII 2022 r.

N. Reimer, Eine Gefahr für die Ostsee, „die tageszeitung” 9 IX 2005, data pobrania 29 VII 2022 r.

K.-H. Donath, G. Lesser, Pipeline schlägt Wellen, „die tageszeitung” 9 IX 2005, data pobrania 29 VII 2022 r.

[28]M. Thumann, Wenn Putin Gas gibt, „Die Zeit“ 2005, nr 37, data pobrania 29 VII 2022 r.

[29] B. Janusz-Pawletta, Raport: Prawno-międzynarodowe aspekty układania rurociągów na dnie Bałtyku, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2006, nr I.

[30] J. Himmelreich, Energie aus allen Rohren, „Der Tagesspiegel” 28 XII 2005.

[31]https://wpolityce.pl/polityka/504538-trzaskowski-w-2015-r-ns-2-to-porozumienie-prywatnych-firm, data pobrania 29 VII 2022 r.

[32]https://www.tvp.info/58728055/politico-o-wyslaniu-helmow-przez-niemcow-dla-ukrainy-lepiej-pozno-niz-wcale, data pobrania 29 VII 2022 r.

[33] S. Tabor, Sz. Sikorski, Odpady – wyzwanie czy czysty zysk?, „Forum ekonomiczne” 2022, https://www.forum-ekonomiczne.pl/odpady-wyzwanie-czy-czysty-zysk/

[34] S. Tabor, Sz. Sikorski, Wodór – paliwo przyszłości moda czy szansa?, „Forum ekonomiczne” 2022, https://www.cire.pl/artykuly/materialy-problemowe/wodor–paliwo-przyszlosci-moda-czy-szansa.

[35]https://oko.press/zboze-z-ukrainy-wspolna-kolej/, data pobrania 29 VII 2022 r.

[36] Jednotorowa, niezelektryfikowana linia kolejowa nr 65 o długość 394,650 km i rozstawie szyn 1520 mm. Źródło: https://lhs.com.pl/pl/kim-jestesmy/o-nas, data pobrania 29 VII 2022 r.

[37]https://www.wnp.pl/logistyka/polska-nie-ma-mozliwosci-przewozu-5-mln-ton-ukrainskiego-ziarna-miesiecznie,580795.html, data pobrania 29 VII 2022 r.

[38]https://lublin.wyborcza.pl/lublin/7,48724,28625659,spolce-pkp-wywoz-zboza-z-ukrainy-zajmie-rok-bez-inwestycji.html?disableRedirects=true, data pobrania 29 VII 2022 r.

[39]https://businessinsider.com.pl/firmy/prawie-25-tys-wagonow-utknelo-przed-granica-ukrainsko-polska/jwx8vnj, data pobrania 29 VII 2022 r.

[40]https://www.dw.com/pl/niemcy-pomog%C4%85-ukrainie-w-eksporcie-zbo%C5%BCa/a-62096245, data pobrania 29 VII 2022 r.

[41]https://businessinsider.com.pl/gospodarka/tak-niemcy-chca-pomoc-ukrainie-oferuja-transport-zboza/grfrvge, data pobrania 29 VII 2022 r.

[42]https://www.farmer.pl/produkcja-roslinna/zboza/niemcy-dostarcza-polsce-tiry-do-przewozu-zboza-z-ukrainy,120057.html, data pobrania 29 VII 2022 r.

[43]https://www.rp.pl/konflikty-zbrojne/art36741641-ukraina-turcja-i-rosja-podpisza-umowe-uwalniajaca-eksport-zboza, data pobrania 29 VII 2022 r.

[44]https://www.tygodnik-rolniczy.pl/articles/wojna-w-ukrainie-rolnictwo/rosjanie-celowo-niszcza-maszyny-rolnicze-i-gospodarstwa-ukrainskie-rolnictwo-cierpi/, data pobrania 29 VII 2022 r.

[45]https://www.farmer.pl/fakty/wojna-w-ukrainie-oznacza-dla-egiptu-glod-powod-brak-pszenicy,117331.html, data pobrania 29 VII 2022 r.

[46]https://forsal.pl/swiat/bezpieczenstwo/artykuly/8377798,wojna-ukraina-rosja-bliski-wschod-afryka-egipt-glod-nedza-i-zamieszki.html, data pobrania 29 VII 2022 r.

[47]https://www.hurghada24.pl/post/czy-egipt-czeka-g%C5%82%C3%B3d-analiza, data pobrania 29 VII 2022 r.

[48]https://trojka.polskieradio.pl/artykul/2962934,Czeka-nas-glod-Co-dla-swiata-oznacza-brak-ukrainskiego-zboza, data pobrania 29 VII 2022 r.